نزول با کرامت حضرت معصومه(س) در شهر قم رحمتی بود از جانب پروردگار که ساکنان این شهر را تا به امروز نورباران ساخته است. شیعیان شیفته اهل بیت(ع) در این شهر به پاس این رحمت در شادی و سوگ آن اهل بیت آفتابی شعرها سروده و کتابها نگاشته اند. در این نوشتار، رساله ها، کتابها و مقالات مستقلی که به زندگانی حضرت معصومه(س)، تاریخچه حرم و ذکر احادیث و زیارات آن حضرت نگارش یافته را برای شما شیفتگان معارف آل الله به معرفی می نشینیم.
تاریخچه زندگانی حضرت معصومه(س)
حضرت فاطمه معصومه(س)، دختر امام موسی بن جعفر(ع)، بنا به گفته معروف اول ذی قعده سال 173 ق چشم به جهان گشود. تاریخ تولد آن حضرت برای اولین بار در کتاب وسیلة المعصومیه، ص 65 به نقل از کتاب نزهة الابرار نسب اولاد الائمة الاطهار ذکر شده است. رشد و بالندگی آن حضرت در مدینه بوده تا آنکه در سال 201 ق که برادر بزرگوارشان حضرت امام رضا(ع) در خراسان بسر می برد، مسافرت تاریخی خود را برای دیدار آن حضرت آغاز ولی در نیمه راه در شهر قم بیمار شد و در 12 ربیع الثانی 201 ق به ندای رب لبیک گفت.
کتابهایی که در باره تاریخچه زندگانی آن حضرت به ترتیب تاریخ منتشر شده عبارتند از:
احوالات حضرت فاطمه معصومه(س)
از: شیخ محمدحسین بن محمدحسن قمی متخلص به مفلس و ملقب به اردشیر، (متوفای 1367ق)از این کتاب اطلاعی در دست نیست و مؤلف در مقدمه کتاب تحفة الفاطمیین فی احوال القم و القمیین خود در ذکر آثارش از آن یاد نموده است. مرحوم خیابانی صاحب علمای معاصرین کتاب تحفة الفاطمیین را ملاحظه کرده و در کتاب ذخایر الاسفار خود بخش کوتاهی از آن را نقل نموده است.
در این بخش چند قصیده و غزل در مدح حضرت معصومه(س) از جمله این قصیده از شاعری به نام زکی باغبان اهل قم و معاصر شاه سلمان صفوی نقل شده است:
این گنبد رفیع که دائم منور است این بارگاه دختر موسی بن جعفر است خاک درش از تربت پاکش معطر است عمش یقین بدان که علی بن جعفر است یا رب بود به روز جزا حمله دار قم خاک فرج که مدفن اولاد مرتضی است اینجا حریم خواهر سلطان دین رضاست خاک درش به چشم خلایق چو طوطیاست شاهی که خشت گنبد با رفعتش طلاست چندین حدیث گفته به وصف دیار قم هستند چهار صد و چهل و چار از شرف مدفون به امر حق همه چون در در این صدف اولاد مرتضی علی آن شاه لوکشف فرقی مدان میان قم و کعبه و نجف جان می دهند اهل خرد در نثار قم روزی که حشر و نشر قیامت بپا شود ایمان و کفر و نیک و بد از هم جدا شود بهر حساب خلق چو میزان بپا شود بر اهل قم محاسبه در قبرها شود خوشدل کسی که دفن شود در مزار قم هر جا که موج فتند تو را در میان گرفت طغیان نمود ظلم تمام جهان گرفت فصل بهار زندگیت را خزان گرفت باید که پند از «زکی باغبان » گرفت خود را کشید و رفت به قم یا جوار قم
وسیلة المعصومیه
از: حکم میر ابوطالب، مشهور به بیوک آقا واعظ حسینی تبریزی.
این کتاب را تا به حال به عنوان اولین کتاب مستقل در باره حضرت معصومه(س) شناخته می شود، مؤلف در یک مقدمه و هفت فصل تنظیم کرده است. عنوان مقدمه و فصول آن عبارتند از:
مقدمه: در فوائد توسل فصل اول: وصف دارالامان قم فصل دوم: اجر و ثواب زیارت آن حضرت فصل سوم: کرامات آن حضرت فصل چهارم: عبادت آن مخدره فصل پنجم: مصائب آن جلیله فصل ششم: فضل زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی و حضرت امامزاده حمزه و امامزاده طاهرفصل هفتم در فضایل زیارت عموم سادات
خاتمه: در توسل به حصرت حجت(عج)
مؤلف در این کتاب به نقل از کتاب نزهة الابرار فی نسب اولاد الائمة الاطهار نقل نموده است که ولادت حضرت معصومه(س) در اول ذی قعده 173 و وفاتش در 12 ربیع الثانی 209 واقع شده و در هنگام رحلت 27 سال عمر داشتند. متاسفانه کتاب نزهة الابرار در هیچ جایی معرفی نشده و مؤلف آن نیز مجهول است.
مؤلف، کتاب دیگری به نام وسیلة الزائرین دارد که در تبریز به چاپ رسیده است.
- چاپ سنگی، تهران، کاتب احمد زنجانی، ربیع المولود 1371ق، قطع رقعی،106ص.
حضرت معصومه(س) و شهر قم محمد حکیمی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1365ش.
زندگانی حضرت معصومه(س) و تاریخ قم
سید مهدی صحفی، قم، کتابفروشی صحفی
سیدة عش آل محمدسید ابوالحسن هاشم، قم، مطبعه علمیه،1416ق، وزیری،137ص این کتاب در ده فصل با این عناوین تنظیم شده است:
1 - ولادتها و نشاتها 2 - القابها3 - هل تزوجت السیدة المعصومة علیها السلام؟ 4 - معاناتها 5 - هجرتها6 - الجنة لمن زارها7 - یا فاطمة اشفعی لی فی الجنة 8 - المعصومة تحدثنا9 - معجزاتها و کراماتها 10 - الشعراء فی رحاب السیدة المعصومة. خاتمه: زیارة السیدة المعصومة.
فاطمة بنت الامام موسی الکاظم
محمدهادی الامینی این کتاب با این عناوین تنظیم شده است:
1 - المدخل 2 - بواعث تالیف الکتاب 3 - بنات الامام موسی الکاظم(ع) 4 - فاطمة المحدثة 5 - فاطمة تتحسس عن اخیها6 - وفاة فاطمة و مدفنها7 - زیارة مشهد فاطمة 8 - مزار السیدة فاطمة علیها السلام 8 - کرامات فاطمة 9 - فی جوار فاطمة 10 - مصلی فاطمه 11 - وقفة مع این واضح یعقوبی قم، مطبعة مهدیه،1393 ش / 1405ق، قطع وزیری، 160ص.
نگین قم (آشنایی با شخصیت حضرت معصومه علیها السلام)
از: جواد محدثی (فارسی)
این کتاب برای آشنایی جوانان و زائران با زندگانی حضرت معصومه علیها السلام نوشته و در یازده بخش کوتاه با این عناوین تنظیم شده است:
قم حرم ائمه(ع)، کریمه اهل بیت، در سایه تربیت رضوی، فاطمه راوی حدیث، رحلت، فضیلت زیارتش، سازندگی زیارت، ادب و آداب زیارت، زیارتنامه حضرت معصومه(س)، ترجمه زیارتنامه، نگین قم (شعر) از مؤلف.
قم، نشر معروف، چاپ اول، پاییز 1374ش، قطع پالتوی کوچک، 48ص.
کریمه اهل بیت علیهم السلام (فارسی)
از: علی اکبر مهدی پورکتاب بدون فصل بندی است و اهم مطالب آن عبارتند از:
دارالایمان قم، شخصیت و القاب حضرت معصومه(س)، احادیثی که حضرت معصومه(س) روایت نموده اند، احادیث در فضیلت زیارت حضرت معصومه(س)، حرکت تاریخی حضرت معصومه(س)، تاریخچه حرم حضرت، کرامتهای حضرت، سیمای تابناک حضرت در ادب فارسی، چهل حدیث پیرامون قم، مسجد جمکران و تاریخ و آداب آن، ازدواج نکردن حضرت معصومه، نامه امام هشتم به حضرت معصومه،
کتابشناسی قم و حضرت معصومه.
این کتاب در قطع رقعی در53 ص در قم توسط مؤسسه نشر و مطبوعات حاذق در 1414ق / 1374ش به چاپ رسیده است.
زندگانی حضرت معصومة علیها السلام (حیات الست)
از: مهدی منصوری قم، کتابفروشی صحفی، 1380ق، رقعی، 32ص.
حضرت معصومه فاطمه دوم (فارسی)
از: محمد محمدی اشتهاردی این کتاب در3 فصل بدین ترتیب تنظیم شده است:
1 - تاریخچه قم و برخاستگان آن و حوزه علمیه 2 - زندگینامه حضرت معصومه(س) از آغاز تا شهادت - چند کرامت از دیدگاه حضرت معصومه(س) - سیر تاریخی بارگاه حضرت معصومه(س) به طور کوتاه 3 - مسجد جمکران، امامزادگان و مکانهای دیدنی قم
چاپ: قم، انتشارات علامه، تابستان 1375ش، قطع رقعی،236ص.
همچنین تلخیصی از این کتاب در96ص به قطع جیبی در قم چاپ شده است.
چکامه شرح مسافرت حضرت معصومه(س) از مدینه تا قم (شعر فارسی)
از: عباس خان افشار متخلص به پریشان شرحی است به نظم از آغاز حرکت تاریخی حضرت معصومه(س) از مدینه تا رحلت در قم. این منظومه در حدود سیصد بیت است.
نسخه ای که به حرم حضرت معصومه(س) تایپ شده، اصل است که توسط مؤلف به کتابخانه حرم در اربعین سال 1375ق / 1335ش اهدا شده است. قطع رقعی،23ص، هر صفحه 14 سطر.
آغاز چکامه به این صورت است:
فراق نامه نویسان راه دور دراز حکایت غم هجران چنین کنند آغاز محرران اساطیر دفتر عشاق بنوک خامه چنین کرده اند شرح فراق
پایان چکامه:
شکر خدا که قصر بهشتیت ساخته هر بیت و هر قصیده که انشاء می کنم ذاتیست است آه و ناله پریشان به طبع من من طبع خود به ناله نه معتاد می کنم
حیات حضرت معصومه قم
از: سید حیدر مهدی حیدرآباد پاکستان،1983م، قطع جیبی، 100ص.
در حریم حضرت معصومه(س)از: علی اکبر مهدی پورقم، 1415ق.
زندگانی حضرت معصومه(س)از: محمد شیرین کلام چاپ قم.
حضرت معصومه را بهتر بشناسیم از: علی اکبر مهدی پورمقاله: مکتب اسلام، سال 30ش، 2 چاپ، 1410ق.
فاطمه بنت الامام موسی بن جعفراز: سید محمدباقر ابطحی این کتاب از مستدرکات جلد17 عوالم است.
قم،1409ق، 40 صفحه وزیری ب: احادیث حضرت معصومه (س)حدیث های گهرباری که از حضرت نقل شده متاسفانه تعداد اندکی از آنها بدست ما رسیده است که تعدادشان از پنج عدد تجاوز نمی کند. در باره احادیث آن حضرت این کتابها تالیف شده است.
مسند فاطمه معصومه(س)
از: سید علی رضا سیدکباری مؤلف در این کتاب با تلاش در خور تقدیر پنج حدیث را که از طریق فاطمه بنت موسی بن جعفر علیها السلام روایت شده نقل نموده و کاوشهایی پیرامون متن احادیث و روایات آنها نموده است.
قم - انتشارات زائر ، 1375 ش، قطع رقعی، 108 ص.
همچنین در کتاب کریمه اهل بیت ص 65 -77 روایات نقل شده از طریق آن حضرت تحت عنوان محدثه آل طاها (سه روایت) نقل شده اند.
ج: زیارت و تعزیه و مدایح حضرت معصومه(س)
زیارت حضرت معصومه(س) و فضیلت زیارتش اولین بار در کامل الزیارات از امام رضا(ع) و امام جواد(ع) نقل شده است.
تعزیه حضرت معصومه(س)
از صادق همایونی مقاله ایست که در مجله کاوه شماره 41 و 42 (چاپ 1351 ش) در مونیخ به چاپ رسیده است.
زیارتنامه حضرت معصومه
تا کنون جزوات و کتابهای متعددی به این نام منتشر شده است.
در حریم حضرت معصومه(س) یا زیارتنامه کریمه اهل بیت از: علی اکبر مهدی پورقم - 1415 ق.
لمعات عشق از: حیدر آقا تهرانی متخلص به معجزه شامل مدایح و قصایدی که در باره حضرت معصومه(س) سروده شده است.
قم -1369 ش، قطع خشتی، 131 ص.
ودیعه آل محمد فاطمه معصومه
از: محمد صادق انصاری قم -1413 ق، قطع وزیری، 32 ص.
د: بارگاه حضرت معصومه(س)
مزار فیض آثار حضرت همیشه مورد توجه اهل دل و دردمندان بوده و به همین جهت شیعیان همیشه تمام سعی و تلاش خود را در آبادی و تزیین آن به کار برده اند و در هیچ زمانی با مرور ایام و تکرار حوادث مرقد منور آن حضرت بدون بارگاه نبوده است. در تاریخچه بارگاه آن حضرت این کتابها نگاشته شده است.
کتابهای حرم مطهر حضرت معصومه(س) و خطیره های اطراف آن(فارسی)
از: دکتر منوچهر ستوده در این کتاب، کتیبه ها و کتابهای مربوط به ضریح حضرت معصومه(س) و درهای آن و مسجد بالاسر و ایوان ها و صحن های اطراف حرم و مقبرهای خانوادگی داخل صحن ها همراه با 92 عکس از کتیبه ها معرفی شده است.
قم - کتابخانه حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی، 1375 ش، قطع وزیری بزرگ، 188 ص.
بارگاه حضرت معصومه(س)
بیژن سعادت چاپ ایتالیا، فلورانس چاپ 1977 م این کتاب در سه جلد تنظیم شده: 1 - تاریخچه حرم مطهر و بناهای وابسته 2 - همان مطالب به زبان انگلیس 3 - عکسهایی رنگی از حرم و آستانه حضرت معصومه.
بارگاه حضرت معصومه(س)
نشریه شهرداری قم شامل تاریخچه حرم مطهر و زیارتگاه قم همراه با تصاویر.
تربت پاکان
از: سید حسین مدرسی طباطبایی این کتاب در دو جلد است و در آن تاریخ آستانه مقدسه، بناهای تابعه، اسناد، مدارک وقفنامه ها و ... معرفی شده اند.
قم - 1355 ش، دو جلد، 1228 ص.
راهنمای قم به قلم گروهی از دبیران و صاحب نظران شامل تاریخچه قم، توصیف حرم و ابنیه وابسته، نفایس آستانه، آیین نامه داخلی حرم، تاسیسات جدید و قدم و اسامی مدفونین اطراف آستانه، شامل 64 عکس و یک نقشه با مقدمه ای از رشید یاسمی استاد دانشگاه تهران.
تهران، چاپخانه مجلس، قطع رقعی، 172 ص + 64 ص عکس.
کتیبه های آستانه مقدسه قم
از: منوچهر ستوده مقاله: در مجله معارف اسلامی نشریه سازمان اوقاف ش 2 (مسلسل 16) منتشر شده است.
نشریه آستانه مقدسه قم
شامل گزارشی از گذشته و حال حرم و بقاع تابعه با تعدادی عکس و تفصیلات قم -1347 ش، 48 ص، قطع وزیری.
ه: کتابخانه حضرت معصومه(س)
در کنار مزار مبارک آن حضرت همیشه کتابخانه ای دایر بوده که کهن ترین سند آن وقفنامه ای است هم اکنون در یکی از قرآنهای حرم موجود است و طبق آن، قرآن را در سال 594 ق بر مرقد منور آن حضرت وقف نموده اند. کتابخانه فعلی حاصل تلاش چند تن از شخصیتهای مذهبی و دینی معاصر است و هم اکنون در آن قریب 400 قرآن نفیس خطی و 2000 نسخه خطی، 3400 نسخه چاپ سنگی و 65000 کتاب چاپی و آرشیو مجلات متعدد نگهداری و مورد استفاده محققین است. در باره کتابخانه حرم تا بحال کتابهای زیر منتشر شده است:
فهرست نسخ خطی کتابخانه آستانه مقدسه قم
از: محمد تقی دانش پژوه در این فهرست حدود سیصد جلد قرآن کریم دستنویس آستانه و 800 نسخه خطی معرفی شده و مقدمه مفصلی دارد در تاریخ قم.
قم - 1355 ش، قطع وزیری بزرگ.
فهرست نسخ خطی کتابخانه آستانه مقدسه قم جلد اول
از: حسن نقیبی در این فهرست 400 نسخه از نسخه های خطی که به کتابخانه آستانه افزوده شده اند معرفی شده است.
قم، انتشارات زائر،1373 ش.
فهرست نسخ خطی کتابخانه آستانه مقدسه قم جلد دوم
از: علی صدرایی نیادر این فهرست 364 نسخه خطی از نسخه های جدید کتابخانه آستانه معرفی شده است.
نسخه های خطی دفتر پنجم (1346 ش) ص 397 - 398، از انتشارات دانشگاه تهران. در آن کتابخانه آستانه قم معرفی شده است.
گنجینه هزار ساله (معرفی کتابخانه آستانه مقدسه) مقاله، مجله کوثر، ش 1.
ذخایر الاسفار، مولا علی خیابانی تبریزی، به تصحیح و تحقیق نگارنده، چاپ شده در میراث اسلامی ایران، سال سوم (1374 ش)، ص 621 -653، سال چهارم (1375 ش)، ص 81 - 130، قم، انتشارات کتابخانه حضرت آیة الله مرعشی نجفی.
- کامل الزیارات، ابی القاسم جفعر بن محمد بن قولویه قمی (متوفای 368) قم، مؤسسه نشر اسلامی،1417 ق، ص 536.
منبع: حوزه